Managementsamenvatting

Naar een toekomstbestendige Knoop XL

De Internationale Knoop XL, het gebied ten noorden van het Centraal Station, staat voor een grote metamorfose. Metabolic is gevraagd om hier vroeg in het ontwikkeltraject vanuit een integraal duurzaam en circulair perspectief over mee te denken. Daarom heeft Metabolic een analyse van gemeentelijk beleid gedaan en een nulmeting uitgevoerd van de ruimtelijke kenmerken en de stofstromen door het gebied. Van daaruit heeft Metabolic kansen en hotspots geïdentificeerd voor de Knoop XL en een ontwikkelvisie opgesteld.

Duurzaamheid en circulariteit betekent voor ons een brede blik: het stedelijk ‘metabolisme’ de stofwisseling door een regio bekijken we vanuit de thema’s klimaatbestendigheid, water, biodiversiteit, materialen, energie en mobiliteit.

Visie 2043

Aanbevelingen gebiedsontwikkeling Knoop XL

No regrets circulaire gebiedsontwikkeling

• Een bouwhub (ruimtevraag ongeveer 5.000 m²) en samenwerking tussen partijen voor het op elkaar aansluiten van bouw- en sloopkalenders.
• Gebruik van regenwater voor bijvoorbeeld doorspoelen van vacuümtoiletten, wasvoorzieningen of irrigatie van tuinen dan wel publiek groen
• Stel strenge eisen voor isolatie van woningen, passiefhuis standaard en materiaalgebruik, ook met het oog op zowel energie- en materiaalbesparing als het hitte-eiland.
• Gebruik daken en gevels ipv façaden voor opwekken van zonne-energie en integreren van groen op daken; mogelijk ook stadslandbouw op daken.
• Grijp transformatie van het gebied aan voor de vormgeving van logistiek omtrent afvalverwerking en het plaatsen van compostcontainers voor voedselafval.

Typisch Knoop XL

• Door de centrale ligging, korte loopafstand en goede fiets- en (H)OV-mogelijkheden zet de Knoop in op een autoluw gebied, met mogelijke doorgroei tot autoloos gebied en de focus op fietsers en voetgangers.
• Klimaatadaptatie en natuur-inclusief design als sleutelprincipe voor de ontwikkeling van het gebied.
• Infrastructuur maakt ruimte voor groen ten behoeve van klimaatbestendigheid (naar minstens 40% groen), vrijgekomen materiaal uit sloop infrastructuur (8.000 ton asfalt, beton) kan hoogwaardig worden hergebruikt
• Dommeldal vergroenen, verbinden, verbreden en onder het spoor verbinden met de Gender om een grote groene stadsstrook de creëren.
• Showcasen van nieuwe techniek voor bijv. zonne-energie, plastic recycling en materiaalinnovatie door koppeling met Techniek, Design en Kennis van de TU/e en Design Academy.
• Aansluiting bij restwarmte van de TU Eindhoven is een logische optie voor Warmte Koude Opslag (WKO).

Ontwikkelprincipes

1. Reduceren verbruik

• (Duurzame) energievraag minimaliseren door isolatie, passiefhuis standaard.
• Minimaal gebruik van materiaal tijdens bouw.
• Afval vermijden, verminderen en hergebruiken.

2. Inzetten op synergie

• Link tussen Techniek, Design en Kennis (nabijheid TU/e, design academy).
• Lokale uitwisseling reststromen (bouwmaterialen, hemelwater).
• Synergie van vraag en aanbod van (duurzame) energie op wijk- en stadsniveau: uitwisseling, opslag en vermarkting van flexibiliteit.
• Flexibel ontwerp gebouwen en openbare ruimte op gebied van bouw, materiaal en klimaatbestendigheid (ondergrondse ruimte).
• Multimodaal knooppunt van mobiliteit: (H)OV verbindingen, fiets- en wandelroutes en verbindingen met de Brainport regio zorgen voor een emissieloze, efficiënte overstapmachine.

3. Schakelen tussen gebouw, gebied en de rest van de stad

• Sluiten op gebouwniveau:
  • Materiaalgebruik: inzicht in de urban mine.
  • Passief en modulair bouwen, hoogwaardige isolatie.
• Sluiten op gebiedsniveau:
  • Slimme waterberging en -management.
  • Vervoer wordt gedeeld en wordt emissievrij.
  • Energievoorziening en duurzame energie, warmtevoorziening (WKO, warmtenetten).
  • Afvalmanagement: afvalscheiding en logistiek.
• Sluiten op regionaal niveau:
  • Groenstructuren verbinden met hoofdstructuur.
  • Reststromen verwaarden.
  • Kijk hoe verschillende gebieden synergie kunnen hebben. Met het oog op het uitwisselen van bijvoorbeeld bouwmaterialen

4. Zichtbaar maken van klimaatbestendigheid

• Groen als plezierige beleving en onderscheidend vermogen
• Klimaatbestendigheid als visitekaartje (in parken, gevels, daken).
• Vergroenen en tegengaan van verharding (vermindering infrastructuur).
• Biodiversiteit integreren in het gebied.
• Multifunctioneel adaptief groen en blauw (bijv. stadstuinen).

Aandachtspunten:

Maak trade-offs vanuit een breed duurzaam perspectief:

• Benader de ontwikkelingen transparant en creëer inzicht in de trade-offs tussen klimaatadaptatie, groen en duurzame energie: dit vraagt om een data-driven aanpak met een brede blik.
• Hetzelfde geldt voor ondergrondse afweging tussen WKO en nieuwe sanitatie

Monitor de voortgang richting een duurzame en circulaire Knoop XL:

• Het monitoren van de voortgang op het gebied van o.a. materiaalgebruik, energie en klimaatadaptatie uit dit onderzoek is cruciaal voor het waarborgen van duurzaamheid en circulariteit.

De grondstoffenvraag die niet via synergie vervuld kan worden, kan worden gerealiseerd via productie en inkoop door gebruik te maken van schone, hernieuwbare, of anderszins ecologisch gunstige bronnen. Daarnaast is het belangrijk om feedback te krijgen over hoe het systeem werkt om het optimaal te laten functioneren. Dit omvat de creatie van transparante data en een informatienetwerk (denk aan bijv. een materiaalpaspoort). Vervolgens wordt er gekeken naar op welke schaal verschillende kringlopen gesloten kunnen worden.

Introductie

De Internationale Knoop XL, het gebied ten noorden van het Centraal Station, staat voor een grote metamorfose. Het gebied wil een internationaal hoogstedelijk woon-, werk- en verblijfsgebied worden en dé centrale hub van Brainport Eindhoven. Een gebied met internationale allure en een knooppunt van modaliteiten.

In de komende 20 jaar gaat deze transformatie plaatsvinden, en momenteel wordt samen met ontwikkelaars een gebiedsvisie opgesteld. Er ligt een unieke kans om inzichtelijk te maken wat voor kansen en hotspots er zijn voor het integreren van duurzaamheid en circulariteit op gebiedsniveau. Adviesbureau Metabolic heeft ruime ervaring met circulaire en duurzame gebiedsontwikkeling, en is benaderd om in het ontwikkeltraject rond de Internationale Knoop XL een visie op te stellen vanuit dit perspectief.

Het doel van het onderzoek is om een gebiedsvisie en een ontwikkelkader op te stellen voor de Internationale Knoop XL vanuit een integraal duurzaam en circulair perspectief.

Aanleiding

Verschillende partijen zijn plannen aan het opstellen voor ontwikkelingen die naar verwachting de komende twintig jaar zullen plaatsvinden in de Internationale Knoop XL. Om deze transformatie in goede banen te leiden, is de gemeente bezig een ontwikkelvisie en een ontwikkelkader op te stellen, in samenwerking met o.a. een procesbureau, stedenbouwkundig bureau en mobiliteitsexperts. Metabolic is gevraagd om hier vanuit een integraal duurzaam en circulair perspectief over mee te denken.

Duurzaamheid is een belangrijke pijler in het beleid van de gemeente Eindhoven, en moet daarom ook integraal meegenomen in de gebiedsvisie. Centrale thema’s in dit duurzaamheidsbeleid zijn de energietransitie, afval, groene omgeving, duurzame mobiliteit en klimaatadaptatie. Hoe eerder en duidelijker de visie op deze onderwerpen meegegeven kan worden aan ontwikkelaars, hoe beter de ontwikkelingen afgestemd kunnen worden op dit vlak.

Aanpak & projectdoelen

Projectdoelen

Voor het project zijn een viertal doelen geformuleerd:

• Inzicht krijgen in het functioneren van het huidige systeem op het gebied van duurzaamheid en circulariteit door een nulmeting uit te voeren van het gebied.
• Kansen en hotspots identificeren voor het integreren van circulariteit en duurzaamheid in de transformatie van de Internationale Knoop XL.
• Een ontwikkelvisie en ontwikkelkader opstellen voor de thema’s klimaatbestendigheid, water, biodiversiteit, materialen, energie en mobiliteit vanuit een integraal duurzaam en circulair perspectief.
• Het bijwonen van de gebiedssessies en ontwerpateliers rondom het grotere ontwikkeltraject van het gebied om de ontwikkelvisie verder toe te lichten.

Uitkomsten

We werken toe naar deze doelen in vier deliverables:

• Analyse van gemeentelijk beleid en doelstellingen op het gebied van duurzaamheid en circulariteit.
• Een nulmeting van het gebied: stofstroomanalyse van materialen, energie en water en een ruimtelijke analyse.
• De belangrijkste kansen en hotspots voor het integreren van circulariteit en duurzaamheid binnen in de ontwikkeling van het gebied.
• Een duurzame en circulaire ontwikkelvisie en ontwikkelkader voor de transformatie van de Internationale Knoop XL.

Naar en ontwikkelvisie

We werken toe naar een ontwikkelvisie en ontwikkelkader, waarbij de vraag is:

Hoe maken we het gebied toekomstbestendig duurzaam en circulair?

Er ligt een unieke kans om van de Internationale Knoop XL een duurzaamheidskampioen te maken. We moeten de lat hiervoor hoog leggen, en flexibiliteit behouden om de ambities in de toekomst zelfs te verhogen. Door de grote transformatie en centrale ligging van het gebied liggen er mogelijkheden om de gebiedsontwikkeling aan te grijpen om het voorbeeld te zijn op het gebied van circulariteit, klimaatbestendigheid, energie en mobiliteit. De geïdentificeerde kansen en hotspots komen hier samen tot een visie voor de Internationale Knoop XL. De visie is vervolgens vertaald naar ontwikkelprincipes die meegenomen kunnen worden in het proces rond de gebiedsontwikkeling, en houvast kunnen geven tijdens de volgende stappen in de realisatie.

De visie voor de Internationale Knoop XL sluit daarnaast aan bij de duurzame doelstellingen van de Gemeente Eindhoven. Deze transformatie biedt een unieke kans om grote stappen te maken in de duurzame ambities van de gemeente. We hebben enkele doelstellingen uitgelicht waar de visie een bijdrage aan levert.

Visie 2043

Ontwikkelvisie: materialen

Visie

De Knoop XL grijpt haar transformatie aan voor het reduceren van het grondstoffenverbruik en neemt hierbij een voorbeeldfunctie op weg naar de nationale visie om 100% circulair te zijn in 2050. In een bouwhub worden de materialen uit de sloop van gebouwen en de grote hoeveelheid wegen rond de Fellenoord tijdelijk opgeslagen en hoogwaardig hergebruikt in nieuwbouw. De ambitie van 15% oud beton verwerking kan naar boven worden gesteld. Door inzicht in de ‘urban mine’ kan vraag en aanbod slim op elkaar afgestemd worden. De geplande bouw in de Knoop XL neemt levensduur, flexibiliteit, impact van materialen en ontwerp voor demontage mee in het ontwerp en de gemeente beloont circulariteit in de gronduitgifte. Daarnaast is er ruimte in het gebied voor het zichtbaar maken van circulariteit doorTechniek, Design en Kennis: openbare ruimte in parken en rond de Dommel demonstreren techniek en logistiek omtrent bijv. compostering en plastic recycling. Lokale ondernemingen worden gestimuleerd om van elkaars reststromen gebruik te maken en zo de bewoners van de Knoop XL bewust te maken van de grondstoffen die ze gebruiken.

Ontwikkelvisie: Klimaatbestendigheid, Water en Biodiversiteit

Visie

Er liggen binnen het gebied grote mogelijkheden om klimaatbestendigheid als beginpunt te nemen in het ontwerp van het gebied. De Knoop XL maakt de vaak onzichtbare thema’s van klimaatbestendigheid en biodiversiteit zichtbaar in het straatbeeld. Hier liggen grote mogelijkheden voor het samenkomen van de “linker- en rechter hersenhelft”, techniek en design. De Knoop XL combineert verdichting met vergroening: asfalt en beton veranderen in groene stroken, daken en gevels om wateroverlast en hittestress te verminderen. Waterberging is waar mogelijk natuurlijk, geregeld op gebouwniveau met bufferzones. Een gezonde Dommel krijgt een prominente plek waar lokale plantensoorten zichtbaar gemaakt worden voor bezoekers. Een sterke verbinding met de ecologische hoofdstructuur zorgt voor een hoge biodiversiteit. De nieuwe Dommel Passage maakt deze verbinding aantrekkelijk voor dwalers. Waterzuivering vindt zichtbaar plaats, bijvoorbeeld in een Biopolus rond de Dommel. Stadslandbouw, wellicht op stadsdaken, en eetbare planten en bomen bevorderen de sociale cohesie en spelen een educatieve factor.

Ontwikkelvisie: Energie en Mobiliteit

Visie

De Knoop XL wordt het voorbeeld van een energieleverend en emissievrij gebied in Europa. Het heeft hier alles voor in huis: een centrale ligging, uitstekende (H)OV verbindingen en koppeling met techniek en kennis van de TU/e en Design Academy. Nabijheid en snelle verbindingen leidt tot inzet op fiets, (elektrisch) openbaar vervoer, deelmobiliteit en nieuwe diensten als alternatief voor autobezit en -gebruik (van autoarm, naar autovrij naar autoloos). Er wordt dan ook gestuurd naar een autoloos gebied. Haar transformatie is uitgevoerd volgens de passiefhuis standaard, waardoor het gebied energiezuinig is en waarbij de baten bij de inwoners terechtkomen. De Knoop XL sluit slim aan bij warmtebronnen van de TU/e, en zet in op zonnepanelen op daken en gevels, in combinatie met groen. Een smart grid reduceert piekbelasting van het net. Parkeerhubs buiten het gebied en deelfietsen en -scooters zorgen voor ruimtewinst en een prettige leefomgeving.

Ontwikkelprincipes

Ontwikkelen van een gebied doe je niet alleen. Om de duurzame visie te verankeren in de grotere ontwikkeling van de Knoop XL, hebben we een viertal ontwikkelprincipes opgesteld die richting kunnen geven aan het proces.

Reduceren verbruik

• (Duurzame) energievraag minimaliseren.
• Minimaal gebruik van materiaal tijdens bouw.
• Afval vermijden, verminderen en hergebruiken.

Inzetten op Synergie

• Link tussen Techniek, Design en Kennis (nabijheid TU/e, design academy).
• Lokale uitwisseling reststromen (bouwmaterialen, hemelwater).
• Synergie van vraag en aanbod van (duurzame) energie op wijk- en stadsniveau: uitwisseling, opslag en vermarkting van flexibiliteit.
• Flexibel ontwerp van gebouwen en openbare ruimte op gebied van bouw, materiaal en klimaatbestendigheid (ondergrondse ruimte).
• Multimodaal knooppunt van mobiliteit: (H)OV verbindingen, fiets- en wandelroutes en verbindingen met de Brainport regio zorgen voor een emissieloze, efficiënte overstapmachine.

De grondstoffenvraag die niet via synergie vervuld kan worden, kan worden gerealiseerd via productie en inkoop door gebruik te maken van schone, hernieuwbare, of anderszins ecologisch gunstige bronnen. Daarnaast is het belangrijk om feedback te krijgen over hoe het systeem werkt om het optimaal te laten functioneren. Dit omvat de creatie van transparante data en een informatienetwerk (denk aan bijv. een materiaalpaspoort). Vervolgens wordt er gekeken naar op welke schaal verschillende kringlopen gesloten kunnen worden.

Schakelen tussen gebouw, gebied en de rest van de stad

Sluiten op gebouwniveau:

• Materiaalgebruik:inzicht in de urban mine.
• Passief en modulairbouwen, hoogwaardige isolatie.

Sluiten op gebiedsniveau:

• Slimmewaterberging en -management.
• Vervoerwordt gedeeld en wordt emissievrij.
• Energievoorziening en duurzame energie, warmtevoorziening (WKO, warmtenetten).
• Afvalmanagement:afvalscheiding en logistiek

Sluiten op regionaal niveau:

• Groenstructurenverbinden met hoofdstructuur.
• Reststromen verwaarden.
• Kijk hoe verschillende gebieden synergie kunnen hebben. Met het oog op het uitwisselen van bijvoorbeeld bouwmaterialen.

Zichtbaar maken van klimaatbestendigheid

• Water en hitte als startpunt voor het ontwerp van het gebied •Groen als plezierige beleving en onderscheidend vermogen.
• Klimaatbestendigheid als visitekaartje (in parken, gevels, daken).
• Vergroenen en tegengaan van verharding (vermindering infrastructuur).
• Biodiversiteit integreren in het gebied.
• Multifunctioneel adaptief groen en blauw (bijv. stadstuinen)

Aandachtspunten:

Maak trade-offs vanuit een breed duurzaam perspectief:

• Benader de ontwikkelingen transparant en creëer inzicht in de trade-offstussen klimaatadaptatie, groen en duurzame energie: dit vraagt om een data-driven aanpak met een brede blik.

Hetzelfde geldt voor ondergrondse afweging tussen WKO en nieuwe sanitatie.Monitor de voortgang richting een duurzame en circulaire Knoop XL:

• Het monitoren van de voortgang op het gebied van o.a. materiaalgebruik, energie en klimaatadaptatie uit dit onderzoek is cruciaal voor hetwaarborgen van duurzaamheid.

Volgende Stappen

Een nulmeting van het gebied, en daaruit voortvloeiende kansen en hotspots, bieden een goede basis voor een ontwikkelvisie en ontwikkelprincipes. Om het verdere proces van gebiedsontwikkeling van de Internationale Knoop XL verder te faciliteren zien wij een aantal mogelijke vervolgstappen:

Colofon

Auteurs

Tamara Streefland (Metabolic), Martin Tauber (Metabolic), Jorrit Vervoordeldonk (Metabolic)

In opdracht van

Gemeente Eindhoven